Din adamı Kaliforniyadan Kosmas Şart 2015 yıldan yasêêr Gagauziyada. En saygılı varlaa ulaşmasını monah sayêr gagauz dilin aaraştırmasını. Gagauz dilin yortusuna karşı biz lafettik boba Kosmaslan, angısı annattı, nicä o üürendi gagauz dilini, neçin geçti yaşamaa Komrada hem nicä tiparladı ilk englez-gagauz söziüünü.
Nicä boba Kosmas tanıştı gagauz dilinnän
— 44 yıl geeri bän başladım üürenmää türk dilini. Ozaman yaşaardım iki memleketa: Greţıya hem Amerika. Açan Greţıyadaydım, serbest vakıtta uçardım Türkiyeyä. Evdä San-Franţıskoda satın aldım bir kiyat türk gramatıkasında da ilk sayfanın bitki cümnesindä okudum gagauz dili için. Ozaman bän ilk sıra tanıştım bu dillän da istedim üürenmää, nesoy ölä oldu, ki ortodox insannarı lafeder türk dilindä.
Çok düşünmedään giittim igumena sormaa raabetlik üürenmää gagauz dilini. O kayıl oldu, da biz sayıkladık, ki lääzım aaraştırmaa, var mı o gagauz erlerdä ortodox kliseleri, monastırları. İnternetta buldum Todur Zanedın “Ana sözünü”, Gagauziya Radio Televizionu, angılarını okuyardım, siiredärdim da üürenärdim gagauz laflarını. Viktor Kopuşu hem onun kardaşı teklif ettilär beni Gagauziyaya da bir ayın içındä gösterdilär en gözäl, saygılı erleri. Bän döndüm Amerikaya, ama neetliydim gelmää geeri da kalmaa heptän. Geldiynän Komrada sordum raabetlik arhiepiskoptan Anatolidän, angısı verdi izin da o gündän tamamnanêr 7 yıl nicä bän burada yaşêêrım.
“Şaştım, ki monahların arasında bölä büük sevda”
— İleri bän protestant religiyasındaydım. Açan üürenärdim universitettä, çok okuyardım, aaraştırardım — annayardım, ki ne sa lääzım diiştirmää yaşamamda. O vakıtlar, açan çalışardım Greţiyada, çok bilärdim ortodox klisesi için, ziaret ettiydim Ayoz Afon bayırını. Çok şaştım, ki monahların arasında bölä büük sevda, annaşmak hem dostluk var. Beendim bu yaşamayı da düşündüm, ki var nasıl alayım üstümä bu soy cuvap 54 yaşımda.
Taa sık olêr, açan monahlar kalêrlar yaşamaa hem izmet etmää monastırda, ama var başka monahlar, angıların yaşaması — o misionerlik işi. Episkopun raabetliinnan din adamnarını yolêêrlar memleketlerä aaraştırmaa, nica yaşêêr başka ortodox insannarı. Bu üzerä büün bän bulunêrım Gagauziyada. Pek beenerim insannarı burada, onnar çalışkan, hersıra yardımnayaceklar, dost olaceklar.
Nicä peydalandı düşünmeklär kolvermää englez-gagauz sözlüünü
– Açan ban üürenärdim eni lafları, onnarı geçirärdim benim komputerimä. Bu dokument gün-gündän taa genişlenärdi. İlk adımnar kolvermää deyni bu sözlüü peydalandılar ozaman, açan bän yolladım bu dokumendi dostuma Amerıkadan, angısı üürenärdi hep lafları, ama gagauz dilindä. Pek istedim ozaman kolvermää bu soy sözlüü, ama annayardım, ki bunun için lääzım olacek çok para. Düşünmeklerimi aslıya çikarmaa deyni, bana yardımcı oldu özel tipografıyanın öndericisi – Mihail Şalvir, o aldı üstünä soruşu, angısı baalı ödemäklän.
2020 yılda çıktı sözlüün üçüncü tiparlaması, angısı tamamnandı gagauz dilin gramatıkasınnan. Bu tamannık yardım eder taa kolay işlemää sözlüün başka paylarınnan. Sözlüktän käära biz tiparladık novelayı “Sarra Puşkin bir novela”. O fantastikalı novela bir pelivan kız için. Halizdan demää, komputerimdä var taa çok annatmalar, angılarını taa tiparlamadım. Baş kahramannara annatmalarımda sık vererim benim dostların adlarını, onnar bunu halizdän severlär. Kiyatlar, angıları artık tiparlandılar, var niсa kolay bulmaa Gagauziyanın bibliotekalarında, yada benim dostlarımda, angıları kablettilar bu kıyatları baaşış erina.
Neçin gagauz dilini az insan kullanêr
— Çok kendi bașıma aaraștırdım gagauz dili için. Gittim bibliotekalara, alıp sözlükleri hem gramatika kiyatlarını, da xerox hep yapardım. Gittim Maruneviç İnstituduna da istedim kiyatları, örnek Gagauz Dilinin Orfografiya hem Punktuațiya Kurallları kiyadını. Gittim Gagauz Eri Genel Üüretmäk Müdürlüünä, da istedim materialarıl, ani üüredicilär kullanêrlar șkolada. Bana verdilär oniki jurnal. Hep açan bir eni lingvistik kiyadı çıkaradı, gidip prezentațiyasına, istedim bir eksemplar.
Var burada bir situațiya, ani dil bilgicisi verer termeni «diglossia». Var diglossia, açan bir halk lafeder iki dil: birisi, deyelim, taa saygılı, hem öbür taa az saygılı. Ölä situațiya olur dünnenin bașka erlerindä. Örnek Amerikada, çoyu insan lafederlär engeliz dilini. Kızıl derili insannarın var kendi dilleri, ana dilleri, ama englez dili sayılêr (kär onnarın arasında) nicä taa «üüsek». Git-gidä hep taa az kızıl derili insannar lafederlär ana dilini. Onun için gagauzlar da ayırêrlar dilleri, angılarını sayerlar taa üüsek kendi dilindän. Bu üzerä az insan kullanêr gagauz dilini.
