Gagauzların soyadları ve sülale lakapları nasıl ortaya çıktı?

Yazar: Nata Çebotari. Çeviri Güllü Karanfil.

Elimizde olan bilgilere göre, Gagauzların soyad ve lakapları ya ata adıyla ya yaptığı mesleğin adıyla veya ataların yaşadığı yerin adıyla adlandırılmıştır.

En ilginci ise takma adlar ve lakaplar hakkında yazmaya başladığım zaman konsepti değiştirmek zorunda kaldım. Çünkü bazı Gagauz lakap adlarından sonra soyadlarına, soyadlarınında lakaplara dönüştüğünü fark ettim. Aynı zamanda, bugün Gagauzların torunları, sokak lakabından farklı bir soyadına sahiptir ve bunun terside geçerlidir. Bu konuda kamuya açık çok fazla materyal bulunmamaktadır. Ancak olanları keşfetmek bana çok ilginç veriler sundu. Bilhassa kendi atalarımın lakaplarını hep merak etmişimdir.

Valentin Moşkov’un araştırmasına göre

İlk kez anne tarafından dedem Stepan Kıvrıcık’ın (ve tüm ataları ve şimdi erkek soyundan gelenler) tarafından Goni lakabını “Bender Vilayeti’nin Gagauzları” kitabında buldum (Kişinev, 2004). Buna göre, Goni lakabının (vurgu o üzerinde) yüz yılı aşkın bir süre önce Arizan, Babai, Balasa (kadın ismi), Bojegina, Daburnik, Deli gibi sokak lakaplarıyla birlikte kullanıldığı bilinmektedir. Günümüz Gagauzlarında, -vurgu ilk hecede olan- Deli (Rus teleffuzuna göre) soyadı biliniyor ve oldukça Dita (“dita-dita!” ünlemleri çingeneler tarafından dans  ederken çıkartılan sestir), Dragai, Jenka, Jitku, Zırtma, Ekişçeli, Kapsız, Kara (siyah). Bu arada, bir zamanlar bazı lakap olan adlar  günümüzde oldukça yaygın bir şekilde Gagauz soyadına dönüşmüştür. Köse (sakalsız), Kara Vani (siyah Vani) bu takma ad daha sonra şimdiki Karayani soyadına dönüşmüştür. Kozdalak, Kopça, Kuyumcu, Köti, Laçu, Myartu, Maruli, Mataki, Matri, Maçu, Mari, Mıri, Peter, Piru; Poryadka, Porojna, Sumka, Prorok (tümü Rusça’dan); Puslagan, Sarandi, Sarı, Spiru, Sümüklü, Taraleşka, Tatar, Tauk, Terzi, Tişurka, Tılılı, Urumcuk, Fulubay, Fısırtı, Hoptantina, Hırka, Tsıgay, Tsırka, Çanta, Çoban, Şamaylı, Şerbu, Şilu, Şlyaka, Yavan, Tilki, Yarka, Yaşkalak, Yuvay. Baba tarafımdan atalarım Yoşmer lakabını taşıyordu. Annemin söylediğine göre, bu kelime “soğanla kızartılmış peynir karışımı” anlamına geliyormuş. İlk başta, baba tarafından atalara “Yoşmer kaşası (lapası)” adı verilen ve daha sonra basitçe “Kaş” (kaşa Rusça’da lapa demektir) oldu: Kaşa Ivançu, Kaşa Petka, Kaşa Görgitsa (her zamanki gibi, lakap erkek hattı üzerinden gidiyor). Sorduğum birçok kişi bana bu lakabın anlamını açıklayamadı. Muhtemelen, büyükbabamın çiftlikte her zaman çok fazla koyunu olduğundan, her zaman  peynir yaptığından ona “Yoşmer” lakabı verilmiştir. Eski nesil, babamı “Çayka” (Türkçe’de martı) takma adıyla tanıyordu. Bir keresinde bana bu takma adın kökenini kendisi açıklamıştı. Çayka, babasının çiftliğindeki atlardan birinin adıydı. Çoğu zaman, koyun otlatmak için tarlalara gittiği atın adı Çayka’ydı.

Petri Çebotar’ın araştırmasına göre

O, “Türk Paşası Ne Diye Bağırdı” adlı kitabında Gagauz soyadlarının ve lakaplarının kökeni hakkında da bazı bilgiler vermiştir. Burada şu ya da bu şekilde kurt kültüyle bağlantılı soyadları hakkında bilgiler ilgi çekicidir. Çünkü bugün  her bir Gagauz, geçmişte kurt kültünün olduğunu ve kurda saygı duyulduğunu bilmektedir. “Kurt” anlamına gelen soyadlar farklı halklar arasında da bulumaktadır: Ruslar arasında “Volkov”, “Biryukov”; Bulgarlar arasında “Kurtev”, “Vılkov”, “Vılkanov”; Almanlar arasında “Wolf”; Moldovanlar arasında “Lupu” gibi. Gagauzlarda bu, özellikle “Kurdoglo” soyadı ve ayrıca bir kurdu ifade eden diğer biçimlerle eşanlamlıdır. Yabancı (“yaban” dan vahşi). Yazar ayrıca “baş”  kelimesini içeren soyadlarını da incelemiştir: Sarıbaş, Karabaş, Kızılbaş, Akbaş. Fiziksel engellerden kaynaklanan soyad ve lakaplar arasında yazar, diğerlerinin yanı sıra Çolak (kolsuz), Saar (sağır), Köse (Köse soyadı artık sadece Gagauzlarda değil, Bulgar ve Moldovanlar arasında da yaygındır). Ünlü Gagauz papazı Mihail Çakır “Soyağacının biyografik hikayesi ve Çakır soyadı” adlı broşüründe soyadı ile ilgili birkaç yorum da bulunmuştur: büyücü, sihirbaz, gri-mavi, yani farklı göz rengine sahip bir kişi olarak yorumlar. Örneğin, akrabası Gagauz rahip Dmitri Çakır, aile soyadını “göz çevresi diğerlerinden daha açık renkli olan kişi” şeklinde yorumlamıştır.

Güllü Karanfil’in araştırmasına göre

Soyad, isme nazaran daha  sabittir ve nesilden nesile aktarılmaktadır. Atalarımızın meslekleri, örf ve adetleri ile ilgili bilgiler antroponimik birimler aracılığıyla bize ulaşır. Gagauzlar’ın birkaç yüzyıl boyunca Balkan yarımadasında farklı halklarla aynı mahallelerde yaşaması, Gagauzların soyadlarının oluşumuna da yansımıştır. Böylece, modern Gagauz antroponimisinde Gagauz, Bulgar, Yunan, Romen kökenli soyadlar vardır. Elbette bunların en büyük kısmı Türk kökenli soyadlarıdır. Nadiren Rus ve Çek kökenli soyadlarına da rastlanmaktadır. Günümüzde en yaygın soyadlar arasında -oğlu (o) ve kara gibi bileşenler kullanılarak oluşturulan soyadları vardır: Duloglu (dul kadının oğlu), Delioglu (deli bir adamın oğlu), Taşoglu (önceler taş adında bir adamın var olduğunu işaret eder), Kuroglu (zayıf bir adamın oğlu, “kuru” -kuru), Kurdoglu (Kurt adında bir adamın oğlu – kurt), Köroglo (kör bir adamın oğlu), Tataroglo (bir Tatar’ın oğlu ) ve diğerleri. Sık sık -oglu bileşeninin takma adlara değil, şahıs adlarına eklendiği ve böylece soyadlarına dönüştüğünün de şahidiyiz: Tanasoğlu (Tanas – Athanasius’tan Tanas’ın oğlu), Yanioglo (İvan’dan Yani’nin oğlu), Todoroglo (oğlu Fedor’dan Todor), Mitioglo (Dmitri’den Miti’nin oğlu) vb.

-kara bileşeninin yardımıyla oluşturulan soyadları iki türe ayrılır: Bunlardan ilki ortak isimlerden diğeri de kişisel isimlerden gelenlerdir. Örneğin: Karabacak (kara bacak), Karaterzi (kara terzi), Karabiber (karabiber), Karaçoban (kara çoban), Karayorgu (Yorgu kişi adından), Karamilya (Milya’dan kadın adından), Karavasile (Vasili’ erkek adından) ve diğerleri.

Birçok Gagauz soyadı zanaat ve mesleklerle ilgilidir: Dülger (marangoz), Çoban, Terzi, Çilingir, Sırtmaç (sığırcı), Kasap, Berber, Bayraktar ve diğerleri. Bazı soyadlar bir ismin ve -cı, -ci, -cu, -cü ekinin yardımıyla oluşmuştur: Arabacı, Baacı (bağ’dan bağcı – bağ), Bakırcı (bakır tekeri bakır – bakır), Buzacı (buza’dan buzağı – buzağı), Burgucu (burgu’dan – matkap), Dermenci, Kavalcı (kaval’dan), Kemençeci (keman’cı – keman), Düvenci (düven’den – harman makinesi) ve diğerleri.

Etnonimlerle (bir ulusun adı, insanlar) ilgili birçok Gagauz soyadı vardır. Gagauzlar birkaç yüzyıl boyunca farklı etnik gruplarla yakın çevrede yaşadıklarından dolayı doğrudan doğruya Gagauz antroponimisini (insanların adlarını ve bireysel bileşenlerini inceleyen bir bölüm) etkilemiştir. Nitekim Gagauz soyadları arasında Moldovan, Kuman, Tatar, Arnaut (Arnavut), Tukan (Gagauzlar Bulgarlara böyle hitap ederler), Makedonskiy, Turku, Urum, Rusu / Rusev (Rus), Vlah (Ulah), Sırbu / Serbo (Sırp), Çerkez ve diğerleri.

Kişinin fizyolojisi ve karakteri ile ilgili soyadları özellikle ilgi çekicidir. Çünkü uzak atalardan birinin özelliklerine göre verilen takma ad daha sonra sabit hale gelir ve soyun sonraki tüm üyelerine eklenir: Sert (sinirli, kızgın), Kaykı (kibirli), Topal, Kulaksız, Kısa, Kırmızı, Bıyıklı, Uzun (uzun), Kör, Balaban (uzun), Keleş (kel), Kirli, Torlak (soyup), Kula (sarışın), Kalın (şişman), Koca (kocaman) ve diğerleri.

Yer adlarıyla ilgili olan soyadlar da ilgi çekicidir: Kavarnalı (Bulgaristan), Dizgincili (Dizginci köyünden), Gaydarlı (Gaydar köyünden), Baurçulu (Baurçu köyünden), Tomaylı (Tomay köyünden), Galaslı (Galas, Romanya), Fazlı (Fas’lı), Tuzla (Tuzla, Bulgaristan, Türkiye) ve diğerleri.

Preview: Aliona Vasilioglo arşivden

Больше новостей

Финансовая свобода на пенсии: планирование, накопления, инвестиции. Что нужно делать?

Современные социально-экономические условия и доступ к медицинским услугам привели к увеличению продолжительности жизни. Люди живут дольше, а значит, и период экономически неактивной жизни становится длиннее.

Read more >

Новобранцы Национальной армии приняли военную присягу.

Более 250 молодых людей, призванных в ряды Национальной армии, приняли сегодня воинскую присягу в ходе торжественных мероприятий, прошедших в частях Кишиневского гарнизона, отмечает Noi.md. Присутствовавший

Read more >