Gagauzya’daki yel değirmenlerinin tarihi yüzyıllar öncesine dayanır. İlk yel değirmeni inşası hakkında kesin veriler yoktur. Eski zamanlarda bu tür değermenler buğday veya arpa öğütmek için kullanılırdı. Konuyla ilgili herhangi bir araştırma yapılmadığı için bu tür değirmenlerden kaç tane olduğunu söylemek zordur. Bir zamanlar Gagauzlar’ın yerleşim yerlerinde bunlardan çok sayıda vardı.
Bugün modern Gagauzya topraklarında sadece dört eski değirmen var: Haydar ve Baurçu köylerinde (Çadır-Lunga ilçesi) ve Beşalma köyünde (Komrat ilçesi).
Haydar Köyündeki Değirmen
Haydar’ın değirmeni güzelliği ve büyüklüğü ile etkileyicidir. Açık ve büyük bir arazide yalnız duruşu insanı derinden etkiliyor.
Haydar köyü sakini Vasiliy Topal’a göre, değirmenin sahibi bir zamanlar büyükbabası Panteley Topal (1899 doğumlu) ve daha sonra babası Fyodor idi. Daha sonra bir süre değirmenin sahibi kendisi olmuştur.
“Değirmen kırklı yıllarda büyükbabama geçmiş. Sovyetler Birliği döneminde bu tür tüm yapılar inşaat malzemeleri için söküldüğünde, bu değirmene dokunulmamış. Köyde yaklaşık kırk değirmen varmış ve bizimki gibi sadece iki değirmen ahşap ve iki katlıymış” diyor değirmenin eski sahibi. Vasiliy Topal’a göre babası değirmeni geçen yüzyılın 70’li yıllarında restore etmiş. O dönemde dingil, değirmen kanatları ve değirmen taşları değiştirilmiş.
Haydar köyündeki yerel yetkililer 2020 yılında eski değirmeni satın aldı ve bunun için yerel bütçeden 200.000 lei tahsis edildi. Bir Avrupa projesi sayesinde Haydar belediye başkanlığı, değirmenin yenilenmesini ve köyün turistik yerlerden biri haline getirilmesini mümkün kılan 40.000 avroluk bir hibe aldı.
Baurçu Köyündeki Yel Değirmeni
Baurçudaki “bebek değirmen”, köyün kenarında bulunan mustakil bir evin avlusunda yer almaktadır. Yerlilerin yardımıyla değirmene çok çabuk vardık. Ev sahipleri evde olmadığı için, komşulardan değirmeni çekmek üzere izin istedik. İlk bakışta değirmenin uzun süredir hizmet dışı olduğu ve iyi bir onarıma ihtiyaç duyduğunu anladık.
Beşalma Köyündeki Yel Değirmeni
Sonra Beşalma köyüne gittik. Bize köyde iki yel değirmeninin kaldığı söylendi. Biri harap durumda, diğeri sağlam ve köyün dışındaki bir tepede bulunuyor. Köyün girift sokaklarında biraz dolaştıktan sonra nihayet hedefimize ulaştık. Tepeden bütün köyü bir bakışta görebilecek durumdadır bu değirmen. Sonsuz mavi gökyüzünün fonunda konut sektörünün üzerinde yükselen değirmen, muhteşem ve canlı görünüyor.
Bir zamanlar ülkemizde bu türden sayısız değirmen olduğuna inanmak zor. Örneğin 1950 yılına kadar sadece Beşelma’da 60’tan fazla değirmen varmış. Yerli halk Haydar ve Baurcu’da 30’dan fazla değirmen olduğunu söylüyor. Sovyet döneminde kullanılmadıkları için söküldüler.
Ne yazık ki, bir zamanların bu güçlü ve canlı “rüzgar kuşları” şimdi ‘küsmüş’ ve harap olmuş durumdalar. Ama onlar Gagauz halkının özgürlüğünün, açıklığının ve çalışkanlığının bir sembolü olarak hâlâ hayranlık hissi uyandırıyorlar. Zamanında orada çalışan insanlar sayesinde varlığını sürdürmektedirler. Değirmenler onlar için sadece bir gelir kaynağı değil, özel duygular besledikleri yaşayan bir eserdi.
Sayısı az olan tarihi değirmenlerinin ikinci bir yaşam şansına sahip olacaklarına umutlanıyoruz.
Yazar: İrina Pinegina, yazarın izniyle yayımlanmıştır.
Çeviri: Güllü Karanfil
