Ulusal Gagauz kıyafetleri son dönemde birçok araştırmacının, tasarımcının ve moda tasarımcısının ilgisini çekmektedir. Bütün bunlar, etnik tarzın giyimde kullanılmasının sadece moda değil, aynı zamanda prestijli hale gelmesiyle de alakalı hale geldi.
Gagauz kadın giyiminden bahsetmişken, geçen yüzyılın 60-70’li yıllarında güney bölgesindeki kadınların ne kadar farklı giyindiğine dikkat çekmemek mümkün değil. Geçen yüzyılın ortalarından sonlarına doğru çekilmiş, Gagauz kadınlarının görünüşlerindeki ve giyim tarzlarındaki farklılığı açıkça gösteren çok sayıda fotoğraf var: Bazıları tamamen gelenekseldi, diğerleri ise modern ve modaya uygundu.
Aslında, 21. yüzyılda yaşıyor olmamıza rağmen, Gagauzya’nın köylerinde ve hatta şehirlerde hala geleneksel Gagauz tarzında giyinen kadınlarla karşılaşabilirsiniz: uzun bir elbise, güzel bir önlük ve vazgeçilmez küçük bir başörtüsü.
Geleneksel Gagauz kıyafetleri hakkında daha iyi bilgi edinmek için Maria Vasilievna Maruneviç’in “Gagauz kıyafetlerinin özellikleri” araştırmasına dönelim.
Bessarabian Gagauzları arasında korunmayan karakteristik arkaik kadın giyim komplekslerinden biri, alacalı malzemeden yapılmış geniş pantolonlarla (“don”, “çital don”) birleştirilen olağan tunik benzeri gömlek (“gölmek”).
Bu giyim setinin zorunlu unsurları aynı zamanda açık kolsuz bir yelek (“anteri”) ve yaldızlı örgülerle zengin bir şekilde süslenmiş bir ceket (“kontoş”) idi. Topluluk bir eşarp (“mamuka”) ve şal şeklinde bir eşarpla sarılmış bir fes ile tamamlanır.
19. yüzyılın sonlarındaki Bessarabian Gagauzları arasında bu giyimin anısı yalnızca hikayelerde ve eski şarkılarda korunuyordu. Bu döneme kadar yerleşimciler arasında gelişen geleneksel olandan kökten farklıydı.
19. yüzyılın sonlarında Bessrabaia’daki Gagauz kadınlarının günlük kıyafetleri, kadın iç çamaşırı rolünü oynayan keten bir gömlek (“gölmek”), kolsuz bir elbiseden (“çukman”, “esiz çukman”) oluşuyordu. Üzerine önlük giydikleri kolsuz fistan”, “ensiz fistan”), çoğunlukla evde dokunmuş yünden veya satın alınan yoğun kumaştan (saten, rep vb.) oluşurdu renkleri ise genellikle koyu renklerdir.
İncelenen dönemde ve daha sonra gelen bir ekleme, ince fabrika çamaşırlarından yapılmış büyük siyah bir eşarp (“çember”) idi.
Valentin Moşkov, “Bender Bölgesi Gagauzları” adlı temel eserinde, atkıların çoğunlukla satın alınan ince yünden yapıldığını ve çapraz olarak ikiye katlanarak giyildiğini yazıyor. Altına çoğunlukla beyaz olan daha küçük bir eşarp (“batik”) bağlanırdı. Aynı yazar ayrıca “bariz” adı verilen, kızlar için açık, kadınlar için koyu renk olan ipek bir eşarptan da bahsetmektedir.
Soğuk havalarda kollu bir elbise (veya birkaç elbise), (“fistan”, “enni fistan”, “kollu fistan”), yün astarlı kumaş ceket ve kolsuz kürk yelek (“keptar”, “bonditsa”, “kürk”, “poşkina”) giyerlerdi.
Ayaklarına örme yün çoraplar (“çorap”), ev yapımı kumaş sandaletler (“terlik”) veya ev yapımı deri ayakkabılar (“emeni”) ya da satın alınan galoşlar giyerlerdi. Sıcak havalarda çıplak ayakla ya da “terlik” (bir tür terlik) ile yürüyorlardı.
Geçmişte Gagauz kostümünün bir diğer tipik unsuru da gömleğin altına giyilen kolsuz elbiseydi.
Evde dokunmuş yünden, düz (bordo, mavi, yeşil, turuncu) veya çizgili veya kareli olarak dikilirdi.
Elbisenin kesik korsajı iki katı panelden veya kör yakalı bir boyundurukla (“şal”, “çupak”) kesililirdi. Her iki durumda da korse dikişli (“pasta”) veya büzgülü (“toplu”, “buruşuk”) kıvrımlarla süslenmişti; önde ortada dikey bir düğme kapatma vardı ve bunun devamı üst kısımda bir kesikti, eteğin bir kısmı (“örtmeç”, “örtmeç pazva”).
Elbisenin en eski versiyonlarında korsaj astarlıdır (“hastarlı”). “Çukman”ın etek kısmı geniş kesilirdi (dokuz düz panele kadar) ve belden korseye dikilerek küçük bir kıvrım halinde toplanırdı. Elbisenin bu kısmı bir önlükle kaplı olduğundan, eteğin ön kısmına genellikle daha basit bir malzeme dikilirdi.
Bazen eteğin alt kısmı geniş bir fırfırla (“aborka”) süslenirdi. Etek boyunca geniş kıvrımlar (“pasta”) dikildi. Çoğunlukla siyah veya kahverengi olan, kıvrımlarla birleştirilmiş bitirme şeritleri (“gömlek”, “kıynaş brokar”, “parçazık”) aynı zamanda dekoratif bir unsur olarak da görev yaptı.
Bu tür dekorasyonun miktarı ve türü keyfi değildi; yaş farklılıklarını gösteriyordu. Böylece kızların veya genç kadınların elbiseleri iki veya üç şerit veya fırfırla süslendi. Yaşlı kadınlar için bir şerit, sayısı dokuza ulaşan enine kıvrımlarla birleştirilirdi.
Yaşlı kadınların giydiği elbiselerin yumuşak, ölçülü tonlarının yanı sıra süsleme şeritleri, Doğu Bulgaristan nüfusunun gelenek özelliğini yansıtıyor. Kh. Vakarelski, bunu başta Türk olmak üzere doğudaki Türk unsurunun bu bölgelerindeki güçlü nüfuzla ilişkilendiriyor.
Gagauz elbisesinin eteğinin çok gür olduğu ortaya çıktı. Her adımda, ağır yünlü bir malzeme kütlesi geriye doğru kalıyordu (yaşlı kadınlar “kuyruk gibi” diyordu). Bazı eski zamanlara göre, kaba ev örgüsünden yapılmış uzun, ağır etek, yürürken kanayana kadar giyen kişinin bacaklarını ovuşturuyordu.
Çadır-Lunga bölgesinin bazı köylerindeki yaşlı kadınlar, bu siluetin yaygın olduğu komşu Bulgar nüfusuna benzeterek, hafif yüksek belli ve nispeten kısa etekli kolsuz bir elbise diktiler. Anlaşılan o ki “ensiz fistana” kesme geleneği Gagauzlar tarafından Kuzeydoğu Bulgaristan’dan getirilmiş ve Bulgar roklası ile benzerliklere dayanıyordu.
Gagauz kadınının kıyafetinin zorunlu unsurlarından biri önlüktür (“futa”, “farta”). Bu amaç için özel olarak dokunmuş tek bir kumaş parçasından, ürünün tamamında veya kenarlarında zar zor fark edilen şeritler halinde dikilirdi. Ancak bazen önlük iki uzunlamasına parçadan dikilirdi. “Aryalar”da bir dizi katlama yapılırdı ve etek boyunca bir veya iki enine katlama yapılırdı.
Antik Gagauz kadın giyiminin özel bir unsuru da takılardı.
Antik elbiselerin kapalı yakası ve ön korsajının basit kesimi, monista ve boncuk (sedef, boncuk) şeklinde çok sayıda göğüs süslemesini akla getiriyordu. Kadın kıyafetlerinde zorunlu olarak altın küpeler (“küpä”, “halka küpä”), zenginler için bakır ve gümüş bilezikler (“blezik”) vardı. İkincisi genellikle bir düğünde verilirdi.
Bu dekorasyon çoğunlukla satın alınmıştır, pahalıydı ve gelenek olarak anneden kızlara aktarılıyordu. Bilezikler her gün çıkarılmadan takılırdı (kirli ev, toprak işlerinin olduğu dönemleri hariç).
Altın bilezikler en zengin Gagauzlar arasında bile nadir bulunuyordu.
Valentin Moşkov eserinde, fuarlardan ve mağazalardan satın alınan cam bilezikleri de gözlemlediğini belirtiyor. Mağazadan satın alınan boncuklar (sedef ve cam) birkaç sıra halinde takıldı. Hem tatillerde hem de hafta içi giyilirdi ancak özel günlerde daha az giyilirdi.
Kadın giyimiyle ilgili hikayeyi bitirirken, Gagauz kadınlarının ancak geçen yüzyılın ortalarında bir miktar özgürlüğe ve geleneksel ve genel kabul görmüş giyimden sapma fırsatına sahip olduklarını söylemeden edemeyiz.
Geçen yüzyılın 50’li yılların sonlarından – 60’lı yılların başlarından itibaren, en cesur Gagauz kadınları ya kendilerinin diktiği ya da sipariş üzerine daha modern elbiseler giymeye başladı. O dönemde kadınların aynı yaşta olmalarına rağmen çok farklı giyindiklerini görmek olağandı. Sadece bazıları hala kıyafet konusunda geleneğe bağlı kalırken, diğerleri denemekten korkmuyordu. Ve bu hikayenin başlangıcında bahsettiğimiz Irina Vişnevskaya’nın belirttiği gibi, yerel kadınları ziyaretçilerden veya kırsal kesimde yaşayan kadınlardan ayırmak bu şekilde gerçekten mümkün oldu.
(Bir sonraki yayınımızda Gagauz erkek giyimini anlatacağız, sakın kaçırmayın!)
Çeviri: Güllü Karanfil
Önizleme fotoğrafı – Alena Vasilioglo, Ceadir-Lunga’nın aile arşivinden
