D.N. KARA ÇOBAN
(27.05.1933 – 08.10.1986)
Dmitriy Nikolayeviç Kara Çobanın duuması mayın 27-dä 1933 yılda çiftçi, ama büük kulturalı ayledä. Anası – Anna Georgiyevna bilärmis 5 dil, bobası Nikolay Nikolayeviç virtuoz kemençeciymiş.
Varmış küçük bir parça topracıkları evin yanında, angısının bereketinnän yaşayarmışlar hem tutarmışlar birkaç koyun.
Mitika romun vakıtlarında bitirmiş 3 klas, sovet vakıtlarında – taa 3 klas. Çekmişlär çok zoorluklar, etişmemezlik, bobası kemençesini satmış diil sadä diri kalmaa, ama lääzımdı taa oolunu da üüretmää. Kongaz küüyün okulunda oolu bitirmiş 7-ci klası.
Тamannayıp 17 yaşını, Mitika çıkmış küüdän, gitmiş Harkova (Ukraina), nicä kendisi annadardı: “Taa ii üürenmää dünneeyi hem rus dilini deyni.” Harkovda avşam okulunda bitirdi 8-ci klası.
1952-55 yıllarda Dmitriy yapmış askerlii Sovet Birliin gün duusu tarafında. Orada islää götürmüş kendini deyni, onu kolvermişlär bir yıldan sora evä bir parça vakıda buluşsun anasınnan hem bobasınnan. Oyandan Dmitriy getirmiş bobasına başka, eni kemençä, angısını almaa deyni, işlemiş demir yolunda kendi dinnenmäk günnerindä. Pek sevinmiş bobası bu baaşışa. Askerliktä Kara Çoban başlamış resim etmää.
Askercilik zamanını başardıktan sora, Dmitriy gitmemiş dooru evä. O kalmış Kişinövda, girmiş üürenmää I.E. Repinin adına resim okuluna, ama üürenmiş sadä 1,5 yıl. Gelip evä, başka istämemiş geeri gitmää, zerä, nicä o kendisi annadardı: ”Başladım duymaa, ani taa sıkça çekettim çetkaciin erinä tefteri elimä almaa”.
Evdä yapmış raspisaniye, nekadar lääzım okusun her gün, geçmää “9”, “10” klasların programasını deyni, da çeketmiş üürenmää. 1957-ci yılda, 3 ayın içindä, hazırlanıp, Komratın 3-cü okulunda verdi êkzamenneri, kabletti orta okulunu başarmak için dooruluk dokumendini.
Genç, 24 yaşında çocuk, çok okuyardı, da kendi duygularını sakınnı başladı insan daavasına çıkarmaa. İlktän başladı tipardan çıkarmaa kısa peetlerini, sora annatmalarını, dergilerini hem yazılarını türlü konularda.
D.N. Kara Çoban gagauz dilindä yaradan yazıcıların arasındaydı.
1957 yılda Dmitriy Nikolayeviç olmuş Beşalma okulunda üüredici, ona vermişlär “0-a” klası.
1958 yılda Kara Çoban taa iki üürediciylän bilä ilk kolverimdä başarmışlar Kişinövda kursaları, neredä onnarı hazırlamışlar, nicä gagauz dilin üüredicilerini, da Dmitriy Nikolayeviç başlamış üüretmää gagauz dilini başka klaslarda da. Büüklär da, küçüklär da mayıllı korumaklan kullanarmışlar gagauz dilindä ilk üürenmäk kiyatlarını.
Taa bir ilk kırlangaç gibi gagauzlara deyni oldu kiyat “Bucaktan seslär” (1957 y.), neredä topluydular gagauz folklor yaratmaları hem gagauzların ilk yazıcıların peetleri. Orayi katıldı D. Kara Çobanın da yaratmaları.
Olduydu taa bir enilik – ilktän gazetada “Moldova Soçialistê”, sora da rayon gazetasında “Leninskoe slovo” peydalanmaa başladıydı gagauz dilindä çıkan sayfalar. Seftä gagauzların her bir evinä başladı girmää ana dilindä yazılar, ama bu sevinmelik diildi çok vakıda. 1962 yılda okullarda basıldı gagauz dilini üürenmäk, gazetalarda da sayfalar kaybeldilär. Ama çalışmaklar durgunmadılar…
1958 yılda D. Kara Çoban girdi Moskvada M. Gorkiyin adına literatura institutuna, neredä zaoçno üürenärdi, Beşalma okulunda üüredärdi, şiir yazardı, tiparlanardı, heykelciliklän zanaatlanardı, resim edärdi – hepsi bu işlär olardılar barabar.
Kara Çobanın büük yardımcısıydı yaşamakta, işlän da, laflan da onun karısı – Zinovya. O görärdi ilk resimneri, sesläärdi ilk yazıları, a heykellerä deyni çamur karardık bütün ayläylän – dördümüz da. Bilinmeer, ne vardı nicä olsun, olmaaydı Kara Çobanın bölä annayar, becerikli hem saburlu yardımcısı…
İnstitutta yazıcının diplom işi oldu peetlerin toplumu “İlk laf”, angısı birdän sevildi gagauzlarlan. Aaz peet kaldı, angısına uydurulmadı ses.
Büün da “Cenk için türkü”, “Beşalma”, “Başçada kırnak kazayorum bän” insannardan taa çoyu sayêr halk türküleri, okadar onnar girdilär bizim yaşamamıza.
İlk kiyadın parasını Dmitriy Nikolayeviç bütünnä kapattı kinoculuk uuruna – aldı kino makinalarını hem kalan lääzımnı tertipleri. Kiyat sergennerindä başladı peydalanmaa kiyatlar kinoculuk için. Hiç bir sıracık ta, hiç bir lafçaaz da kaçırılmaazdı onun bakışından. Çizip, çevreyä alardı her bir derin maanalı sözü, her bir uygun lafbirleşmesini. Da Kara Çobanın biografiyasında açıldı eni sayfa – kinoculuk. Nicä da her bir işä, buna da o girdi bütünnä, derin bilgilärlän, zerä belli oldu, ani lääzım becermäk olsun aktörluk, rejisörluk, operatorluk uurunda. O yaptı bunnarı da. Zina her kerä şaşardı, näändan kocasında bukadar kufet – gündüz kino makinasınnan “kaçınmaa”, avşam üstü resim etmää, gecä da okuyup yazmaa. Büük havez, büük istemäk, bezbelli, lääzımdı olsun onda.
Institutu başardı 1964 yılda. 1965 yılda oldu Sovet Birlin yazıcıların azası. Dokladlarlan pay aldı Moldova yazıcıların II hem III kongreslerindä, neredä söledi gagauz literaturasının ilk adımnarı için, halkın çekilmesi için, gagauz dilini üürenmesi için. Açıkladı ölä problemaları, ani tipardan çıkêr aaz kiyat gagauz dilindä, nekadar da cıkêr, onnarın tirajı aaz…
О yıllardan bıyanı Kara Çoban çok buluşardı pek ii dostunnan, resimciylän D. Savastinnän. Bu buluşmaklarda kalmaazdı hiç bir tema da, angılarından onnar “tutunmasınnar”, ama, nicä da olsun, buluşmaklar bitärdilär okumaklan. Dmitriy Nikolayeviç okuyardı klasiklerin, anılmış yazıcıların yaratmalarından, kendi peetlerini. Dmitriy Ivanoviç sesläärdi hem resim edärdi dostunu, onun yaratmaların personajlarını. Kimi resimnär tiparlanardı gazetalarda, jurnallarda. D. Savastin risimnedi Kara Çobanın taa çoyunu kiyatlarını.
1965-66 yıllarda Dmitriy Nikolayeviç işledi Beşalmada bibliotekada. Kendisi kemençedä çalardı, dolayına toplaardı insannarı, angıları onun gibi çekiler üüseklää, sever muzıka, şiir, incäzanaatlıı. Yapardı küçük konferenţiyalar, neredä lafedärdilär türlü kiyatlarda, annatmalarda açıklanan problemalar için.
Küüda işläärdi “Beşalma radio dalgası”. Aftada 1-2 kerä insanı toplaardı radio, neredä onnar sesläärdilär kolhoz, kultura, sport haberlerini, peetleri, satirikalı annatmaları, maanileri, halk hem êstrada türkülerini. Hazırlaardı kolverimleri genä hep o – D. Kara Çoban.
Bu işleri yaparak, Dmitriy Nikolayeviç çok vakıtlar geçirdi arhivlerdä, okumak salonnarında Moskvada, Leningradta. Gelip evä, gezärdi küüdän küüyä, toplaardı dokumentlär, türlü tertiplär. Başladı kiyatlaşmaa bilim adamnarlan, toplamaa gagauz halkın tarihini, hazırlaardı açmaa muzeyi. Taa temeldän muzey koyuldu pek üüsek uura. Dmitriy Nikolayevicin her uurda çalişmasınnan gagauzlar için üürendi bütün dünnää.
Tanışmaa bu büük talantlı adamnan, yazmaa onun için, açıklamaa onun allahtan vergisini Kara Çobana gelärdilär Sovet Birliin her bir köşesindän. Çok işledi o kendi kısa yasamasında, çok işlär yarattı.
KINOCULUK
1965 y. gazetada “Leninskoe slovo” (№1, 2.04.65) peydalandı bir kısa yazı rus dilindä “Bir çift çarık”, neredä yazêr: “Siirek ölä olêr, ani küüdä çıkarsınnar kino, a beşalmalılar bu uurda kısmetli. Onnar hepsini görerlär kendi gözlerinnän, yardım ederlär, pay alêrlar bu meraklı iştä. Çıkarılêr kino D. Kara Çobanın annatmasına görä “Bir çift çarık”, neredä avtor oynêêr baş rolündä. Geroy – fukaara gagauz, kableder zengin adamdan baaşış – bir çift kuru, yırtık çarık onun için, ani askercilik etmiş zenginin erinä romun padişahlıın askerliindä. Bölä annaşmalara primariya sıkça verärmiş kayıllık.”
Bunun da, kalan 20-dän zeedä artistik kinosüjetlerin temelinä dä koyuldu dokumental oluşlar. “Bir çift guguş”, “Okolcu”, “Zavalı”, “Mutlu”, “40 ley”… Zengin – fukaara, iilik – zihirlik, cömertlik – fenalık yaşamakta dayma denkleşer. Ama necin-sa ikincisi hep üstün olêr, bezbelli, zerä insannar halizdän ölä zorlukta, zeettä yaşamışlar, hiç bişeyä sayılmamışlar. Yıl-yıldan tarih luzgeri taa uzaa koolêêr çirkin oluşları, yaşamak diişiler. Bu diişilmekleri D. Kara Çoban isteer göstermää bütün dünneeyä, çıkarêr dokumental kino toplumnarı “Gagauz novellaları”, “Dünkü hem büünkü Beşalma”, “Düünnär”…
Kara Çobanın kinoları katıldılar kino festivallerinä. 28-29.03.1967 yılda Kişinövda kino evindä geçän festivalda 30 avtorun arasından sekizini ayırdılar yollamaa Moskvaya festivalä. D. Kara Çobanın “Dünkü hem büünkü Beşalma” kabletti II premiya.
Moskvada instituttan Kara Çobanın üüredicisi A. Dementyev yazmiş onun için: “Alçarak, diil pek görümnü çocuk, giimni diil nicä kasabalılar, derslerdä her kerä oturardı geerdä…” Bir kerä buluştuynan diil üürenmäk vakıdında, teklif etmiş üüredicisini kendi içerinä. Odanın pençerä boyunda durarmış kino makinası, karşı duvarda geriliymiş bez. Soruşa: “Ne bu?” işitmiş cuvap: “Novellalar”, da görmüş kino parçacıklarını, angıları çıkarılmış “diil professionallı, ama halizdän büük sevgiylän kendi Bucak topraana, – gagauz küülerin dolayında kurak, boşlu toprak, yollar boyunda yalnızlı salkımnar, küçücük kırnak biyaz evlär, tertipli baalarlar…”
Hepsi, kimin kısmeti vardı buluşmaa Kara Çobannan, görärdilär onun masterskayasını, neredä duardı kinolar.
Kıstaf alçak odanın bir köşeciindä patret yapardı, öbüründä, masa üstündä, yayılıydı kino tertipleri, tavandan sarkardı diil çoktan çıkarılmış, taa yaş kinolenta parçaları. Kiriş boyunda uzunnuuna taftada sık kakılı çok êlektrolampa. Dikkatlı bakardı Dmitriy Nikolayeviç lentaları, ne beenmääzdi – ustraylan kesip sıbıdardı. Yapıştırmaa uçlarını deyni yapmıştı 2 taftacıktan bir tertip. İlktän çok kerä uyduramarmış uz yapıştırmaa uçlarını, makina kopararmış, o genä yapıştırarmış.
O çok gezärmiş kasabalarda, satın alıp yeniledärmiş lääzımnı tertipleri. A para hiç verilmäzmiş, hepsi harçlar – kendisindän. Pek zormus yazın yapmaa proyavka kinolentalara. Su, reaktivlär hızlı yısınarmışlar, kimi sefer taa sabaayadak lääzımmış beklemää – suusunnar. Çok ter dökmüş, çok gecelär uykusuz kalmış, binnän metra kinolenta çıkarılmış.
RESIMCILIK
Her bir gagauzun evindä var bir içer, neredä toplu durêr üklük, çiiz, neredä konuklanêr musafirlär, o – büük baş. ”Kara Çobanın evin büük başında – kartina galereyasıydı. “En uzun duvar doluydu resimnän. Orada asılıydı yapraklar yazıcıların, muzıkacıların, bilim adamnarın hem beşalmalıların portretlerinnän, yapılı kalemnän yäki yaalı boyaylan. Angı resimä orada yoktu er, koyuluydular erä, duvara dayalı, yäki topluydular birkaç tepeyä kiyat sergennerindä…” Bölä görmüş Kara Çobanın evin büük başını Kişinövdan jurnalistka T. Popova.
Üürenmesini resim okulunda Dmitriy Nikolayeviç başarmamış, ama resimciliktän da atılmamış. O resim edärdi gagauzların portretlerini, adetlerini, evelki eski evleri. Çıkıp küüyün kenarına boyacıklarınnan geçirärdi yapraa naturayı, Allahtan verili gözellii.
Kara Çobanın tabloları katılardı sergilerä. 1967 yılda Kişinövda Respublika sergi salonunda açıldı sergi. Gösterildi 150 avtorun 350 yaratması. Kara Çobanın resimneri onnarın arasındaydı.
En ii sayıldı 3 avtorun işleri: Kişinövdan L.Graurun saazdan yaratmaları, O. Martınovun ofortları hem Kara Çobanın iki portredi, birisiydi “Gagauzkanın portredi”. Bu işlär gittilär Moskvaya sergiyä.
“İhtiär insanın portredi” için T.Popova yazmış ölä sıralar: “Bu insanın gözlerindän belli, ani o çok geçirmiş kendi yaşamasında, görmüş iilik ta, zorluk ta. Onda arif insanın bakışı – yavaş, cömertli, hazır her kerä yardıma gelmää. Bu tablonun avtoru – bütün ürektän sevän muzıkayı, peetçilii insan. Kendi resimnerindä avtor söleer duygularını açık tekstlän. Sadä kim istämeer görmää – görmeyecek onun maanasını. Kara Çobanın yaradıcılıı, nicä fidan, büüyer kufedini alarak topraktan, gagauz halkın ruhundan. Ne kısmetli o yaradıcı, angısı becerer bölä yaratmaa”.
1976 yılda muzeyin odalarında açıldı resim studiyası. O işlesin nicä lääzım deyni, Kara Çoban satın almış kendi parasınnan kiyatlar, tertiplär yonmaa taftada hem yakıp resimnemää o taftacıkları. Üürenmää bu zanaatı deyni yazılmışlar uşaklar okuldan, onnarın arasındaymış onun oolu da Afanasiy. Büük havezlän uşaklar tutunarmışlar yaratmak işindän. Geç vakıdadak brakılamaarmışlar iştän. Çalışmak olmamış boşuna, hazırlanıp, açmışlar uşakların en gözäl yaratmalarından sergi. Kendi duygularını hem büük becerikliini Dmitriy Nikolayeviç geçiräbilärdi bu küçük cancaazlara…
1995 yılda, Türkiyedä çıkan “Gagauz ressamlar sergisi” katalogun ilk sayfasına koyulmuş Kara Çobanın resimi “Kış manzarası”.
Yaşamasında Dmitriy Nikolayeviç yazdı elliyä yakın tablo. Beşalma muzeyin fondunda var onun tabloları: “İhtiar”, “Fidan”, “Kış”, “Ana-boba evi”, “Gelini çalmak”, “Kaya” h.b.
HEYKELCILIK
Bu uurda da gagauzların arasından Kara Çoban ilkti. O sevärdi çamurlan işlemää. Küü kenarından taligaylan getirdäärdi mızga toprak, karardı onu da işläärdi. Çok kerä bütün gün uzunnunda imääzdi bişey, istemääzdi arcamaa vakıt ellerini ikamaa. Çamurlu ellän yazardı yanında bulunan tefterä aklına geldiy fikiri, kaçırmasın onun maanasını deyni.
Kara Çoban koymuştu neetinä yapmaa bir seriya küülü insannarın büstlarını. Teklif edärdi evinä adamnarı poz etmää. İnsannar ilktän yäki hiç gelmääzdilär, yäki gelärdilär karannıkta, bakınarak, kimsey mi onnarı görmedi. (Küüdä insan diildi sinaşık bölä işä, ona ayıp gelärdi.) Kim da gelärdi, pek sıkılıydı, kıyıştıramaardı kıpırdanmaa, solumaa. Kara Çoban deyärdi: “Bölä olmayacêk, sakınmayın ölä, sayın kendinizi nicä evdä”, da çekedärdi okumaa peetlerini, annatmaa cümbüş, sölettirmää musaafiri, da sora taa başlaardı işlemää. Kaç kerä oturardılar sabaayadak, laf-laftan, duyulmaazdı, nicä geçer vakıt. A sabaalen – büst hazır, tefterdä da zeedelendi yazılar, uygun cümlelär, arif söleyişlär – material annatmalara deyni. Bitkidä, adam sorêr: ”Sabaa da mi gelmää?” Kara Çobana çekilärdi insannar onun yalpaklıı, beceriklii, işçilii için.
O tamannadı neetini. Mayin 20-da 1962 yılda Çadırda aşıldı sergi, neredä gösterildi 35 skulptura – Üriy Gagarin, Don Kihot, Plüşkin, h.b. sıradan beşalmalılar onun geroylarıydılar. Birbucuk ay durdu sergi, çok duygulu laflar yazıldı musaafirlerin kiyadında, ama avtor hiç diildi kanaat yaratmalarınnan. Taa getirdiynän skulpturaları evä, may hepsini kırdı. O her kerä kırarmış, bozarmış yaptıklarını “Annaardım, ani onnar diil o uurda, angısı bana lääzım deyni.” Kırıp, o enidän tutunardı iştän, taa büük çalışmaklan, koyup bitkiyädäk bütün kufedini.
Beşalmaya sapmaa deyni köşedä, yol boyunda 1967 yılda koyuldu Kara Çobanın heykeli askerlerä, II dünnää cengindä kaybelännerä. (Durdu 1984-cu yıladak.)
Hep o yıllarda Beşalmada kultura evin önündä koyuldu taa iki skulptura: girişin bir tarafından – kiz-kolhozniţa, öbür taraftan – çocuk-mehanizator – hep Kara Çobanın yaptıkları.
Dmitriy Kara Çoban yaşamasında yaptı 60-tan zeedä skulptura. Onnarın sayısı uzun hem diil bütün. Büünkü gündä var sadä 7 büst.
Preview: Facebook
