Gagauz halkı arasındaki geleneksel giyim temasını sürdürerek sizlere Gagauz erkek kıyafetinin özelliklerini tanıtacağım. Çok sayıda eski fotoğraf, büyükbabalarımızın ve büyük büyükbabalarımızın nasıl giyindiklerini etkili bir şekilde anlatıyor; Gagauz erkeklerinin, ister günlük ister bayram kıyafeti olsun, sadece rahat değil, aynı zamanda oldukça güzel ve şık giyindikleri görülmekte.
Geçen yüzyılın başlarındaki fotoğrafların çoğu, erkek topluluğu hakkında net bir fikir veriyor: geleneksel bir kıyafet seti, geleneksel olarak, geniş ev yapımı pantolonlar içeriyordu (“don”, “çaaşır” veya büyükannemin söylediği gibi “pantalon”), bir gömlek (“gölmek”) ve kolsuz bir yelek (“mintanka”).
Fotoğraflarda sıklıkla geniş bir kuşak görüyoruz; eskilerin dediği gibi kuşaklar kırmızı ve siyahtı.
Başlık olarak Gagauz erkekleri çoğunlukla koyun yünü şapka, “kalpak” veya fes kullanırlardı (her ikisi de eski fotoğraflarda görülebilir).
Ayakkabılara gelince, geleneksel ayakkabılar kalın yünlü kumaşın sarılmasıyla giyilen kaba dana derisinden yapılıyordu. Ancak o günlerde daha zengin insanlar, soğuk mevsimde yün taytlarla giyilen botları zaten görebiliyorlardı. Gelenek olarak, dış giyim bir koyun derisinden olan paltosuydu (“kocuk”, “boy kocuk”).
Aslında bu metni sadece eski fotoğraflardan derleseydik, erkek giyimi anlatımının sonu da bu olabilirdi. Ama hayır, her şeyin ilk bakışta göründüğü kadar basit olamayacağı açık, bu yüzden resmi tamamlamak ve daha doğru bilgi edinmek için etnograflara ve araştırmacılara yöneliyoruz.
Besarabya dönemi erkek giyiminin en arkaik versiyonu Valentin Moşkov’un çalışmasında anlatılıyor: Ana ve en eski unsurlardan biri gömlek (“gölmek”). Siyah veya kahverengi geniş kumaş pantolonların (“dimi”, “dimi don”) altına, alt kanvas pantolonlar (“don”) giyilirdi. Moşkov’a göre gençlerin pantolonları daha dar, yaşlıların ise her zaman siyah olmak üzere çok geniş pantolonları vardı. Moşkov’un bahsettiği eski pantolon “çaaşır”, Gagauz erkeklerinin günlük yaşamında, hatta bazen 20. yüzyılın 50’li yıllarında bile görülüyordu.
Araştırmacı ayrıca Gagauzların yaz aylarında evlerinde çoğunlukla çıplak ayakla veya ev yapımı veya satın alınan sandaletler (“emeni”) giyerek dolaştıklarını belirtiyor.
Geleneksel Gagauz erkek kıyafetinde merkezi yeri iç çamaşırı görevi gören gömlek yer almaktadır. Hem günlük hem de tatil kıyafetlerinde zorunluydu. Geçmişte, bu giysi evde dokunmuş pamuklu veya kenevir kumaştan (“bez”) yapılırdı.
Bir erkek gömleğinin en ayrıntılı açıklaması Maria Maruneviç’te bulunur: erkek gömlekleri için çeşitli kesim türleri vardı: 1) tunik şeklinde, 2) iki panelden yapılmış, 3) boyunduruklu. Tüm kesim türleri, göğsün ortasında veya yan tarafında sabitlemek için bir kesik ve dik dar bir yaka ile karakterize edilir. En eski kesim tunik benzeridir, göğsün ortasında bir yırtmaç vardır, süslemesizdir.
Diğer uluslar arasında buna pek çok benzer var, ancak en yakın olanı Bulgaristan nüfusu arasındaki bazı ulusal giyim komplekslerinin tunik benzeri gömleğidir.
Daha sonraki seçenekler iki panelden kesilmiş veya boyunduruklu gömleklerdir. Etnografik anlamda, Maruneviç’in yazdığı gibi, önü sağlam ve arkada roba (“şal”) olan bir gömlek ilginçtir. Eşarp mutlaka iki katıydı. Arka kumaş, kenarının altına güneş şeklinde büzgülü dikilmiştir. Bu tip gömleklere Moldovalılar ve Ukraynalılar arasında da rastlamak mümkün.
En son versiyon, bir Rus bluzu gibi dikili bir gömlek önü, dik yakalı ve yandan fermuarlı bir gömlek. Tüm gömleklerin manşetli düz kolları vardı. Bazen gömlekler nakışlarla süslenirdi.
Aynı zamanda, süslemenin doğası ve renkleri ölçülüydü ve Bulgar, Ukrayna ve Moldova gömleklerindeki parlak renk sıçramalarından çarpıcı biçimde farklıydı. Gagauz halk kıyafetlerinin diğer unsurlarında nakışların tamamen yokluğunda, burada boyunduruktaki kesim gibi, bir yandan komşu Moldovalılar, Bulgarlar ve Ukraynalılardan alınan fikirlere, diğer yandan kentsel etkiye tanıklık ediyor .
Bir süre sonra Gagauz halkının kıyafetlerinde başka bir tür dış gömlek ortaya çıktı – “flanä”. Görünüşüyle “gölmek”, yelek (“mintan”) ile giyilen bir atlet haline geldi. Bu arada, erkek takımının bu unsuru geçen yüzyılın neredeyse tüm fotoğraflarında da bulunuyor.
Mintan’ın en eksiksiz açıklaması da Moşkov tarafından verilmektedir: “…kontrplak üzerine yelek (mintan) gibi kısa kolsuz bir ceket giydiler. Alçak dik yakalıdır ve bir tarafı kalın kordondan (gaitan) yapılmış ilmekler ve tokalarla sabitlenir. Yakanın kenarı ve mintanın yan tarafı aynı siyah gaitan ile süslenmiştir. Mintan o kadar kısa yapılmış ki kanadı zar zor kaplıyor. Çiçek içine sıkışmaz.
Valentin Moşkov, Gagauz halkının kışlık kıyafetleri hakkında şunları yazıyor: “Soğuk mevsimde ve kışın çeşitli türlerde koyun derisinden kısa kürk mantolar (“kürk”) giyilir.
Mintan’a uyan bir koyun derisi palto var, kısa kolsuz yelek şeklinde bir “antır” şeklinde var (kişinin kollu bir ceket düşünmesi gerekiyor. – Maria Maruneviç). Ayrıca eski sayılan ve artık oldukça nadir giyilen (“boy kürk”) gibi belli ve kollu, uzun veya kısa kürk mantolar da var. Aynı kısa kürk mantolar, ancak belsiz olanlar (“tulup”) sadece yaşlılar tarafından giyilir”.
Maruneviç’in bu konuda yazdığı gibi, adı geçen yazarın anlattığı kürk giyim türleri Gagauz köylerinde mevcuttu ve daha sonra biraz değiştirilmiş bir biçimde halk kıyafetlerinin karakteristik bir özelliğini oluşturuyordu.
Erkek dış giyiminin en popüler parçası elbette kürk yelekti. Göğsü düz bir kesime sahipti ve bükülmüş deri örgüden yapılmış düğmelerle tutturulmuştu. Yan tarafları, alt kısmı, kol açıklıkları ve ayrıca dikişler boyunca siyah deri kurdelelerle süslenmiştir. Yanlar ve cepler boyunca deri, oymalı ajur deseniyle süslenmişti.
Maria Maruneviç’e göre, erkek kolsuz yeleğinin arkaik versiyonlarında küçük bir dik yaka ve yanlarda, kol oyuklarında, yakada ve etek kısmında kürk süslemeler vardı. Geçmişte yandan tokalı kolsuz yelekler de vardı. Bazı bilim adamlarına göre bu kesim, 17. yüzyılın sonu – 19. yüzyılın başında Transilvanya’dan Budcak’a gelen Rumen çobanlardan (Mocanlar) etkilenildi.
Koyun yetiştiriciliğinin gelişmesi aynı zamanda belirli bir çoban kostümünün ortaya çıkmasına da yol açtı.
İçinde sıradan bir gömlek, içi kürkle dikilmiş koyun derisi pantolonlarla (“meşin”) birleştirildi. Ön kısmında tokalı bir yırtmaç vardı. Bacaklarda ayağın alt kısmında düğmeyle bağlanan yırtmaçlar da vardı. Bir çoban kostümünün zorunlu unsurları, normal kesimli bir kürk yelek ve bazen kırmızı ve yeşil dikişlerle süslenmiş kısa bir koyun derisi ceketiydi (“kürk”). Giyim, yünlü şapkalar, kürk şapka ve uzun koyun derisi paltolu direklerle tamamlandı.
Erkek dış giyiminin önemli bir unsuru, kapüşonlu (“gugla”) kumaş pelerin (“yaamurluk”) idi. Çoğunlukla yerel terziler tarafından evde dokunmuş kahverengi (doğal renk) kumaştan dikilirdi. Maruneviç’e göre Moşkov, bu tür kıyafetlerin yolda ve kötü hava koşullarında giyildiğini belirtti. Bu tür giysilerin amacı, kelimenin tam anlamıyla “yağmurluk” anlamına gelen isminden de anlaşılmaktadır.
Gagauz erkekleri kışın başlarına astrahan kürkünden (“kalpak”) kürk şapkalar, yazın ise keçe şapkalar (“paralia”) takarlardı. Pek çok yazar, Bulgar Gagauzlar arasında şal şeklinde bir atkıya sarılmış fes takma geleneğini özellikle vurgulamaktadır. K. İreçek, kendi zamanında Gagauzların “Bulgar kuzu şapkası” ilham aldığı iddia edilen kırmızı fes hakkında bilgi veriyor. Müze ve arşiv materyalleri Besarabyalı Gagauzların bir zamanlar fese sahip olduklarını gösteriyor. Ancak V.A. Moşkov, 19. yüzyılın sonlarında Besarabya’daki Gagauzların, erkeklerin bir zamanlar kırmızı fes giydiğine dair anılarının bile olmadığını kaydetti.
Birçok yazara göre eski zamanlarda Gagauz köylüleri kendi elleriyle kıyafet dikerlerdi.
Ancak yeniden yerleşimden sonraki ilk on yılda, birçok Gagauz insanı, özellikle de zenginler, mümkünse piyasadan giderek daha fazla hazır ürün satın almaya veya zanaatkârlardan kıyafet sipariş etmeye başladı. Bu talep öncelikle kumaş dış giyim ve ayakkabılarla ilgiliydi.
Yazar: Nata Çebotari. Çeviri: Güllü Karanfil
Önizleme fotoğrafı – Alena Vasilioglo, Ceadir-Lunga’nın aile arşivinden
